Quốc phá, sơn hà tại (Dịch bài thơ Xuân vọng của Đỗ Phủ)

Bài thơ xuân của Đỗ Phủ (712-770), nhà thơ đời Đường (Trung Quốc), là một trong hàng trăm bài thơ, nhưng ở bài thơ xuân buồn này, có một cụm từ trở thành thành ngữ, nói cái chân lý vĩnh cửu: “Quốc phá sơn hà tại”

Nghĩa câu đó là “nước mất rồi, sông núi vẫn còn tồn tại”. “Quốc” trong quan niệm Nho giáo ngày xưa, chỉ một cương vực có vua cai quản, có ông vua “trị quốc”, từ đó mà “bình thiên hạ”. Về mặt ý nghĩa, “quốc” đồng nghĩa với chế độ cai trị của vua. Khi “nước” mất, có nghĩa vương triều đã bị thất bại, chuyển sự cai trị đến vương triều khác. Như vậy, dù cho nước mất, mà sông núi còn. “Sơn hà” cũng là rút gọn của “sơn hà xã tắc”, nơi có thần xã, thần tắc cai quản phù hộ dân cư, tức là nơi nhân dân “vạn đại”.

Nguyên văn bài thơ như sau:

春望

國破山河在，

城春草木深。

感時花濺淚，

恨別鳥驚心。

烽火連三月，

家書抵萬金。

白頭搔更短，

渾欲不勝簪。

Phiên âm: Xuân vọng

Quốc phá sơn hà tại,

Thành xuân thảo mộc thâm.

Cảm thì hoa tiễn lệ,

Hận biệt điểu kinh tâm.

Phong hoả liên tam nguyệt,

Gia thư để vạn kim.

Bạch đầu tao cánh đoản,

Hồn dục bất thăng trâm.

Dịch nghĩa: Trông mùa xuân

Nước bị phá, sông núi còn

Mùa xuân trong thành, cây cối héo úa

Ngẫm về thời thế, hoa nhỏ lệ

Biệt ly mang hận, đến chim cũng kinh động trong lòng

Lửa khói liền trong ba tháng

Thư nhà (buổi loạn ly) đáng giá vạn vàng

Gãi đầu cùn cả tóc bạc

Bối rối dù muốn cũng không cài trâm lên đầu được.

Nguyễn Xuân Hưng dịch:

Mong xuân

Chính quyền đổ, Tổ quốc còn.

Lá xuân trở trời vẫn rụng

Gió mưa làm hoa rơi lệ

Biệt ly chim cũng động lòng

Lửa khói liền trong ba tháng

Tin thư như thể vàng ròng

Tóc bạc nghĩ nhiều thêm ngắn

Trâm cài đầu mãi không xong…

Sau đây, tham khảo mấy bản dịch của các bậc túc Nho.

Khương Hữu Dụng dịch:

Nước mất nhưng núi sông còn,

Thành xuân quạnh quẽ um tùm cỏ gai.

Cảm thời, hoa để lệ rơi,

Biệt ly hoa cũng vì người xót xa.

Tháng ba rồi đến tháng ba,

Thư nhà buổi loạn đúng là vàng muôn.

Gãi đầu tóc bạc thêm cùn,

Búi lên sổ xuống, trâm luồn lại rơi.

Trần Trọng Kim dịch:

Nước phá tan, núi sông còn đó

Đầy thành xuân cây cỏ rậm sâu

Cảm thời hoa rỏ dòng châu

Biệt ly tủi giận, chim đau nỗi lòng

Ba tháng khói lửa ròng không ngớt

Bức thư nhà, giá đắt bạc muôn

Gãi đầu tóc bạc ngắn ngun

Dường như hết thảy, e khôn búi tròn.

Tương Như dịch:

Nước mất còn sông núi

Thành xuân cảnh um tùm

Biệt ly lòng chim hãi

Cám cảnh lệ hoa tuôn

Lửa hiệu liền ba tháng

Thư nhà đáng mấy muôn

Gãi hoài cùn tóc bạc

Chừng tuột chiếc trâm luôn

(theo nguyenxuanhung.com)